In het kader van 80 jaar vrijheid schrijft onze directeur Ewout van der Horst dit voorjaar een wekelijks blog over de actuele waarde van vrijheid. In deze aflevering staat de vrijheid van meningsuiting centraal.
Als Nederlanders gevraagd wordt waar ze het meest blij mee zijn in hun land, staat vrijheid met stip op nummer één. De trots op vrijheid leeft breed en verschilt weinig per leeftijd, geslacht of achtergrond. Vrijheid is voor velen een ruim en lastig te definiëren begrip. Vrijheid is ook een gevoel. Als doorgevraagd wordt aan wat voor soort vrijheid men denkt, is het meest gegeven antwoord vrijheid van meningsuiting.
President Roosevelt noemde in 1941 vrijheid van meningsuiting een van de grondrechten van ieder mens. Een positieve waarde die het voeren van een oorlog rechtvaardigt. Niet voor niets luidt het gezegde dat de waarheid het eerste slachtoffer van oorlog is. Ook Nederlanders ondervonden dat tijdens de Tweede Wereldoorlog dagelijks via de Duitse propaganda en censuur van elk oppositioneel geluid. In Deventer zaten bijvoorbeeld veel drukkerijen, die veelal noodgedwongen meewaaiden met de nieuwe politieke wind. Enkele ondernemingen als handelsdrukkerij Overeem zetten zich juist in voor productie van illegale blaadjes. Everhardus Overeem moest het met zijn dood bekopen.
Soms blijft het lastig om een eerlijk en oprecht verhaal te vertellen. Vijf jaar geleden bracht ik het oorlogsdagboek van verzetsvrouw Pietertje te Rietstap uit onder de titel ‘Dat jullie weten wat oorlog is’. In hartverscheurende woorden doet Pietertje hierin verslag van de arrestatie, gevangenschap en executie van haar man Derk, met wie zij zorgdroeg voor verspreiding van het illegale Trouw. Het dagboek kreeg een goede pers en breed onthaal. Een gelijktijdige documentaire over de dochter van een vermoorde NSB’er kwam mij op haatmails en digitale doodsbedreigingen te staan. De vrouw in kwestie had de moed om voor het eerst na driekwart eeuw haar mond open te doen, maar zag opnieuw haar overtuiging bevestigd dat zij er nog altijd niet bij hoort door de misstappen van haar ouders.
De vrije meningsuiting staat ook 80 jaar na afloop van de oorlog onder druk. De ‘giftige propaganda’ waarover Roosevelt sprak, doet nog altijd zijn werk. Iedereen heeft te dealen met eenzijdige informatievoorziening, alternatieve feiten en pertinente leugens van invloedrijke figuren. De publieke meningsvorming over maatschappelijke kwesties staat onder druk. Zo kun je niet alle kritiek op de grootschalige vergeldingsacties van de staat Israël afdoen als antisemitisme. Veel Nederlanders hebben moeite met de vrijwel onvoorwaardelijke steun van de Nederlandse regering aan de onverzoenlijke politiek van Israël. De diepgewortelde haat en het religieuze fanatisme aan beide kanten van het Israëlische-Palestijns conflict verdienen wel degelijk scherpe kritiek.
Een belangrijke voorwaarde voor vrijheid is wederzijds begrip en respect. Een open discussie helpt om de vrijheid van eenieder af te bakenen. Wanneer gaat jouw belang ten koste van een ander? Dat geldt zeker ook voor de vrijheid van meningsuiting. Wanneer slaat een mening door naar smaad, haat of discriminatie? Gelukkig zijn er ook veel voorbeelden van een open dialoog en wederzijdse verbinding. Of dat nu in een buurthuis is of in een klaslokaal. Woorden doen er in deze multimediale flitsmaatschappij nog zeker toe.
